Cemre Yoldaş:  PİYASALARDA SOĞUK BİR KIŞ

“Kızılderililer sonbaharda yeni seçilen kabile büyücüsüne gitmiş ve kışın soğuk geçip geçmeyeceğini sormuşlar. Çağdaş dünyanın âdetleriyle yetişmiş genç büyücü eskilerin sırlarından bihabermiş ve kışın nasıl geçeceği konusunda hiçbir fikre sahip değilmiş. Ne olur ne olmaz, işi sağlama alayım diye düşünen genç büyücü, kabile üyelerine soğuk bir kışa hazırlanmalarını salık vermiş. Birkaç gün sonra aklına gelmiş ve Meteoroloji Müdürlüğü’ne telefon açmış ve soğuk bir kış bekleyip beklemediklerini sormuş. Görüştüğü meteorolog ise kışın hakikaten soğuk geçeceğini düşündüğünü söylemiş. Bunu üzerine büyücü kabileyi toplamış ve daha fazla odun depolamalarını buyurmuş.

Ortadan birkaç hafta geçmiş. Büyücü meteorolojiyi bir defa daha aramış. Meteorolog bu sefer, ‘Çok soğuk bir kış olacağa benziyor’, demiş. Büyücü bunun üzerine kabilesini tekrar toplamış ve bu sefer ormanda ne kadar yakacak odun, kısım, kıymık, bulursa toplamasını söylemiş.

Tekrar birkaç hafta geçince büyücü Meteoroloji İşleri’ni bir defa daha aramış ve durumu sormuş. Meteorolog bu kere çok heyecanlanmış. ‘Gelmiş geçmiş kışların en soğuğu olacak, o denli görünüyor,’ demiş.

Büyücü, ‘Ciddi misiniz?’ demiş ve eklemiş. ‘Nasıl bu kadar emin olabiliyorsunuz?’

Meteorolog bir an duraklamış ve ‘Kızılderililer,’ demiş, ‘çılgınca odun topluyorlar!’   (Cathcart & Klein, 2010)

Gerçeklik nedir? Gördüğünüz renklerden mi oluşur ya da burnunuza gelen kokulardan, tattığınız yemeklerden mi? Pekala, etrafınızda oluşturduğunuz bu dünyanın bütün renkler, dokular ve seslerle bir yanılsama olduğunu, bu ayrıntıları beynin sizin için tasarladığını, gerçekliği beynin bu şovları olmadan algılasaydınız onun renksiz, kokusuz, tatsız olduğunu bilseydiniz nasıl hissedersiniz? Uzun vakittir müddet gelen ve hala devam eden evrimleşmenin sonucunda dünyanız daha renkli bir hal almış durumda. Lakin bu beynin gelişimini tamamladığı ve yanlışlar yapmadığı manasına gelmez. Beynin yanılsamaları hala bitmiş değil. Üstteki anlatı da beynin bu yanılsamasından biri olan Petitio Principii yani öbür bir deyişle döngüsel nedensellikten doğan safsata için anlatılan İdeoloji fıkrasıdır.

Fıkra olduğunda komik ve gerçeklikten uzak gözükse bile döngüsel nedensellikleri komik olmayacak seviyede günlük hayatta yaşarız. Örneğin İskoçya’nın kuzeyinde yer alan Hebrid Adaları sakinleri için saçlarındaki bitler hayatlarının kıymetli birer modülüdür. İnançlarına nazaran şayet bitler konut sahipliği yaptığı insanları terk ederse o beşerler hastalanır, ateşlenir. Kimse hastalanmak istemeyeceği için de bile isteye beşerler saçlarına bitler yerleştirir. Ancak asıl olay şudur ki hasta beşerler ateşlenmeye başladığında bitler o insanın saçından uzaklaşmaya başlar. Ya da Jaws sinemasının insanlarda ortaya çıkarttığı dehşetten ötürü sinemasından sonra beşerler köpek balığı saldırısına uğrayacaklarını düşünerek Kaliforniya kıyılarına gitmekten vazgeçmiştir. Köpek balıklarının Kaliforniya kıyılarında nadiren görülmesine karşın beşerler sinemaya inanmayı tercih etmiştir.

Antik Yunan’da “laf ebesi” manasında kullanılan sofistes sözünden gelen safsata, birinci başlarda geçerli ve ikna edici olarak görülür ve çoğunlukla beşerler bu anlatılanlara inanır. Lakin ayrıntılı bakıldığı vakit anlatılanların düzmece argümanlardan oluştuğu anlaşılır. Bu çeşit argümanlar insanlarda duygusal tetiklemeyi ortaya çıkartarak birilerine avantaj sağlarken bir diğer kısmı avantajdan yoksun bırakır, mantıksal argümanları örtbas eder ve safsataların saplanmasını sıkıntı hale getirir. Kısaca; diğerlerini aldatmak için bir yol sağlar.

Safsatalara inanmak için çok uğraş harcamaya gerek yoktur. Zira beşerler ekseriyetle tercih ettikleri sonuçlarla en uygun biçimde uyumlu olan varsayımları seçme eğilimi gösterirler. Bu yüzden de kendi niyetini destekleyecek olan argümanları rasyonelleştirme olayına girişir. Kısaca; şayet bulduğunuz argümanlar savunduğunuz fikir ile uyuşuyorsa bunlara inanmak için aslında hazırsınızdır. Bir manada kendi niyetinizi destekleyecek fikirlere gereksiniminiz vardır. Buna uygun ispatlar bulduğunuzda ise bunun bilimsel olup olmadığı ile çok ilgilenmezsiniz. Charles Lord, Lee Ross ve Mark Lepper isminde üç bilim insanı bir deney yapmışlardır. Bu deney idam cezasını şiddetle destekleyen yahut şiddetle kınayan kırk sekiz Amerikalı üniversite öğrencileri ortasında gerçekleşmiştir. Her öğrenciye, idam cezasının ne kadar tesirli olduğunu ve idam cezasının yararsızlığını gösteren iki farklı bilimsel çalışma sundular. Alışılmış bu sunulan çalışmalar aslında bilim adamları tarafından deney için uydurulmuş çalışmalardı. Öğrencilere bu çalışmaları inceledikten sonra okudukları çalışmaların ikna edici bulup bulmadıkları soruldu. Yanıt evetti; öğrenciler sunulan kanıtları ikna edici bulmuşlardı fakat yalnızca kendi fikirlerini destekleyen çalışmaları. Sonuç olarak idamı destekleyen öğrenciler deneyden daha da idam destekçisi, idama karşı olanlar ise idama daha da karşı olarak deneyden ayrılmışlardı.

Kusurlu bir bilgiyi savunduğunu bilmek insanların çok hoşlandığı bir durum değildir. Bu yüzden devamlı kendi niyetlerini doğrulamaya çalışırlar. Daima kendi niyetini doğrulamaya çalışmak ise niyet yanılgılarının ortasında en tehlikeli olanlardan birisidir. Şayet bulunan deliller savunulan niyet ile uyuşmayan bilimsel argümanlar ise beşerler ekseriyetle o delilleri küçümseme ve bu ispatlara karşı gelme eğilimi sergilerler. Ya da kendi niyetini güçlendirmek için kimi argüman cinsleri ortaya çıkartır. Bunlardan bir tanesi “sazanlamak” olarak kullanılan “kırmızı ringa balığı” tekniğidir. Bu teknikte insanların dikkatlerini bahisten uzaklaştırmak için düzmece argümanlar yaratılır ve insanların dikkati o argümana yönlendirilir. Bir öteki teknik ise seçici argümanlardır. Bunda da olumsuz ispatlar görmezden gelinerek öteki uygulanabilir alternatif yokmuş, tek alternatif kişinin kendi sunduğu argümanmış üzere davranılır. Bu tekniklerle beşerler yanılgılı bilgileri savunmaya devam eder. İnsanların bu tekniklere başvurma nedenlerinden birisi de insanların daima olarak dünyaya ve kendi fikirlerine mana vermeye çabalamalarıdır.

Siyah Kuğunun müellifi İstatistikçi Nassim Taleb bu durum için: “İnsanların ikna edici buldukları hikayeler epeyce kolay öykülerdir. Soyut değil somutturlar, yeteneğe, aptallığa ve niyetlere bahttan daha büyük bir rol atfeder ve meydana gelemeyen sayısız olay yerine birkaç çarpıcı olaya odaklanırlar. Beşerler geçmiş hakkında dayanıksız açıklamalar uydururlar ve uydurduklarının doğruluklarına inanarak kendilerini daima kandırırlar” demiştir. Diğer sözlerle tabir edersek beşerler halihazırdaki görüşleri ile çelişen bilgileri eleyerek onları görmezden gelerek hakikatleri ortadan kaldırmaya çalışırlar.

Amerikan yerlilerinin bilgisine güvendikleri kabile büyücüsünü, yatırımcıların bilgisine güvendiği, finans piyasalarındaki öngörüsü konusunda sağlam olan lakin finans piyasalarında çalışmayan şahıslar olarak düşünelim[1]. Meteoroloji müdürlüğündeki görevliyi ise, finans siyasetlerini belirlemede yetkili şahıslar olarak… Öncelikle, kabile büyücüsünün bilgisine muhtaçlık duyurulurken, bu bilgiyi talep edenler için bilginin bilimsel bilgi olup olmamasının bir kıymeti yoktur. Onlar kendilerine çıkar sağlayacak gerçek bilginin peşindedirler. Büyücünün ise bu bilgiyi paylaşmaktaki çıkarı, kendisine bu bilginin doğruluğu ile statü devşirmesidir. Bu bilgi alışveriş döngüsünün sürekliliği hem bilgiyi talep edenlerin karını hem de büyücünün statükosunu yine inşa etmesi için gereklidir. Halbuki meteoroloji müdürlüğündeki kişinin bilgisinin doğruluğu bir ön kabul olarak kendini gösterir. Onun bilimsel bilgisindeki yeterliliği aslında o işi başlamadan evvel sınanmış olmadır. Onun bilgisi artık sınanan değildir. Şayet o, bilimsel bilgiye sahip değilse zati sürdürdüğü işi yapması beklenemez. Meteoroloji uzmanının işi yalnızca doğruyu bilmek değildir, mevcut bilgisiyle gerçek kararlar alarak ortaya çıkan durumları ve kurumu hakikat biçimde yönetim etmektir. Hasebiyle Meteoroloji uzmanı kendi bilgisinin doğruluğunu daima kanıtlamak zorunda değildir.

Böylesi bir kurguda, kendisinden bilimsel bir bilgi beklenmediği halde büyücü, bilgisini doğrulatmak üzere bilimsel bilgiyi temsil eden şahsa dönüp bakmasında hiçbir sorun yoktur. Lakin, ilgili mevzuyu esasen bilmesi gereken kişi bilginin kaynağını bilimsel olmayan yerlerde arıyorsa bu durum şu problemlere yol açacaktır; (i) şayet yatırımcılar öteki birinden dayanak alıyorsa; bilimsel olmayan bilgi, piyasada “güvenilir” bireyler aracılığıyla iki basamaklı olarak süratle yayılacaktır, (ii) şayet yatırımcılar piyasayı tahlil etmek için kurumsal davranışlara bakıyorsa; bilimsel olmayan bilgi tek evreli olarak süratlice yayılacaktır, (iii) içerisinde süreç yapılan piyasaların yönetimi, bilimsel olmayan bilgilerle yönetildiği için piyasaların varlığındaki rasyonalite ortadan kalkacaktır. Bu türlü bir döngüyü anlamak vakit alabilir. Hatta bilimsel bilgiyle hareket etmesi gereken insanların bilimsellikten uzak davranışlar sergilediğini anladığınızda bile bu şahıslar vazifelerini sürdürmeye devam edebilirler.

Üstteki metafordan da anlaşılacağı üzere, Petitio Principii yanılsaması iktisatta çok fazla ziyanlara neden olur. Bunun örnekleri için çok fazla geçmişe bakmaya gerek yok. Bilhassa Türkiye iktisadında son yıllarda yaşanan olaylara bakmak kâfi olacaktır. Ekonomik kararlar verilirken uzun bir müddettir iktisat alanında uzman şahısların bilime dayalı görüşleri, telaffuzları göz gerisi edilerek, safsatalarla yaratılmış olunan gerçekliğe nazaran kararlar alındı. Geçen hafta piyasalarda yaşanan sert hareketler ise, uzun vakittir bilimsel olarak uyarılan lakin dikkate alınmayan -ki hala da dikkate alınmayan- sürecin sonuçlarından yalnızca birisiydi. Yatırımcıları muhafazası gereken yetkili kurum ve bireyler tedbir almadıkça bu gidişatın düzelebilmesi hayli güç gözüküyor. Kendini korumak için de küçük yatırımcılar kimi tedbirler almalıdır. Bu tedbirlerin en başında ise kendi dogmalarınızla savaşmak gelir. Beyin bilgilerden haz duymaya programlanmıştır ve yaşadığınız dijital devir bu hazzı hayli fazla beslemektedir. O yüzden edindiğiniz bilgiler yalnızca kendi lunaparkınızı inşa ettiğiniz bilgiler olup olmadığına dikkat etmelisiniz. Öteki bir telaffuzla şayet bir mevzuda öğrendiğiniz yeni bilgiler, evvelki bilgilerinizi destekliyorsa bunu çabuk bir biçimde kabul etme eğilimi göstermeyin. Onun yerine öğrendiğiniz bu yeni bilgiye daha eleştirel yaklaşarak haber kaynağının neresi olduğunu ve bu sonuca nasıl ulaştığını sorun kendinize. O gün piyasaya bakmadan evvel olağana nazaran daha mı sinirliydiniz yoksa daha mı memnundunuz bu formdaki sorularla verdiğiniz kararların duygusal yansılar olup olmadığını anlamaya çalışın. Vereceğiniz yatırım kararı ya da vermek zorunda kaldığınız yatırım kararlarınıza karşılık öbür bir alternatif olup olmadığını bir sefer daha gözden geçirin. 30 dakika kuralını uygulayın, şayet gözlemleriniz ve teorileriniz çelişiyorsa, çelişen gözlemlerinizi birinci 30 dakikada bir yere kaydedin.

Zira çelişen gözlemlerinizi birinci 30 dakikada kanıtlayamazsanız daha sonrasında beyin bunu unutacaktır siz de tahminen sizi ziyandan kurtaracak olan bilgiyi unutmuş olacaksınız. Sizi sonuca ulaştırırken kurduğunuz mantık kusursuz olabilir. Pekala ya bu mantığı dayandırdığınız öncül bilgiler? Şayet öncül argümanlarınızdan biri kusurluysa aldığınız yatırım kararınız bir işe yaramaz, ortaya çıkan sonuçların sizi yanıltmaması için tüm öncül argümanlarınızı modül kesim düşünmek daha yararlı olacaktır. Şayet bunu yapmazsanız vardığınız sonucu uygulamak için gerçekçi olmayan argümanlarla kendinizi ikna etmeye çalışarak kendi döngüsel nedensellikten doğan safsatanızı yaratmış olursunuz. Şahsi inançlarınıza dayalı mevzuları bilim ile karıştırarak birini bir başkasıyla açıklamaya çalışmayın. Her vakit Amerikan yerlilerinin çılgınca odun toplaması o kışın çok soğuk geçeği manasına gelmez.

“İnsanların en âlâ becerdiği şey, yeni bilgileri var olan görüşler işler durumda kalacak formda filtrelemektedir.” Warren Buffet

FÖŞ Baba anlattı:  Dünya Borsaları NİÇİN Çöktü? Ne Vakit Toparlanır?

TAHLİL:  Powell açıklamaları  piyasalarda panik yarattı

Nedir bu LİRALAŞMA? & Sebep faiz değilse dolar gerçekten neden yükseldi? | Cihan Bolgün

Kaynakça

Cathcart, T. & Klein, D., 2010. Platon Bir Gün Kolunda Bir Ornitorenkle Bara Girer…. 1. dü. İstanbul: Aylak Kitap.

Akçay, G., 2018. Mantıksal Safsatalar-1: Nedir? Neden Kullanılır? Nasıl Saptanabilir?. [Çevrimiçi]
Available at: https://bilimfili.com/mantiksal-safsatalar-1-nedir-neden-kullanilir-nasil-saptanabilir
[Erişildi: 1 1 2021].

Klemm, W. R., 2021. Specious Reasoning: How to Spot It and Stop It. [Çevrimiçi]
Available at: https://www.psychologytoday.com/gb/blog/memory-medic/202104/specious-reasoning-how-spot-it-and-stop-it
[Erişildi: 01 01 2022].

Eagleman, D., 2018. Beyin Senin Öykün. 12. dü. İstanbul: Bkz Yayıncılık.

Dobelli, R., 2014. Yanlışsız Düşünme Sanatı. 6. dü. İstanbul: NTV.

Dobelli, R., 2014. Yanlışsız Düşünme Sanatı 2. 2. dü. İstanbul: NTV.

Kahneman, D., 2017. Süratli ve Yavaş Düşünme. 6. dü. İstanbul: Varlık Yayınları.

Sharot, T., 2018. Başklarının Aklı. 1. dü. İstanbul: BKZ.

[1]  Bu yalnızca bir metafordur. Elbette ki piyasa öngörüsü sunan şahısların bilimsel bilgiden mahrum çıkarımlar yaptığı manasına gelmemelidir.