Cemre Yoldaş: İNSANOĞLUNUN İŞLEDİĞİ BİRİNCİ GÜNAHIN, PORTFÖYÜNÜZÜN SON GÜNAHI OLMASI ÜZERİNE BİR DENEME

“7 Ağustos 1890 tarihinde New York Times şöyle bir haberi yine sayfasına taşıdı: ‘New York’un kenar mahallelerinde bir zerzevat satıcısı olan alkolik William Kemmler, 29 Mart 1988 tarihinde kız arkadaşı Tillie Ziegler’i balta ile öldürdü. Kemmler, kız arkadaşını diğer bir arkadaşıyla kaçmaya hazırlamakla suçladı ve çıkan tartışma doruğa ulaştığında Kemmler sakince ahıra gitti, bir balta alıp meskene döndü. Tillie’ye balta ile tekraren vurdu ve onu öldürdü. Daha sonra komşusunun konutuna giden Kemmler, kız arkadaşını öldürdüğünü komşusuna itiraf etti’.

29 Mart 1988 tarihinde kız arkadaşını öldüren Kemmler’in cinayet davası çok süratli bir biçimde ilerledi ve 10 Mayıs 1988 tarihinde birinci derece cinayetten karar giydi, üç gün sonra da idama mahkûm edildi. 6 Ağustos 1890 sabah beşte hapishane müdürü Durston mahkûmun hücresine gitti ve vefat fermanını okudu. Kemmler, okuma bittiğinde hazır olduğunu söyledi ve grup elbisesini giymiş formda New York’taki Auburn hapishanesinin bodrum katındaki infaz odasına gerçek yürümeye başladı. Elektrik çarpma sürecini kıymetlendirmek için on dört hekiminde içinde bulunduğu 25 şahitten oluşan izleme heyeti de birebir yerde hazır bulunuyordu. Kemmler, odadaki şahitlerle tanıştırıldıktan sonra şahitlere: ‘Beyler, hepinize güzel bahtlar diliyorum. Düzgün bir yere gittiğime inanıyorum ve gitmeye hazırım. Yalnızca benim hakkımda çok şey söylendiğini söylemek istiyorum. Hakikat değil. Gereğince berbatım. Beni daha berbat yapmak zalimce’ dedikten sonra paltosunu çıkardı ve idam sandalyesine oturdu. Kollarına, beline ve bacaklarına bağlanan deri kayışla Kemmler, sandalyeye bağlandı. Elektrik akımının akışını sağlamak için bir elektrot, ortasında metal bir plaka ve ıslak sünger bulunan tahta başlık da başına bağlandı. İkinci bir misal elektrot da Kemmler’in sırtının alt kısmına yerleştirildi.  Hızlı şuur kaybı ve kalp durması için kâfi olduğu düşünülen yaklaşık 700 voltluk elektrik 17 saniye boyunca Kemmler’e iletildi. Tabiplerden biri Kemmler’in öldüğünü bildirdi lakin şahitlerden birisi Kemmler’in hala nefes aldığını gördü ve tabipler tekrar baktığında Kemmler’in yaşadığını fark ettiler. Elektrik akımı panikle daha yüksek bir voltaj ile tekrar açıldı. İnfaz grubu ve şahitler o kadar panikledi ki ikinci verilen akımın ne kadar müddet verildiği net olarak bilinmiyor. Lakin net olan bir şey var ki ikinci akım Kemmler’in bedenine dakikalar boyunca verildi.”

Dünden bugüne içinde bulunduğumuz ataerkil bir toplum örgütlenmesinde, yaşanan bu gerçek olayda Kemmler bir bayan cinayetinin ne birinci ne de son failiydi. Lakin kendisine kadar idam cezasının infazı için asma formülü kullanılan Kemmler; New York’un yeni infaz yasasında asmanın yerini elektrikli sandalyenin almasıyla birlikte elektrikli sandalyede idam edilmeye mahkûm edilen birinci kişiydi. Kimi avukatlar bir insanı öldüren voltajın diğer birini öldürmeye yetemeyebileceğini bu yüzden de elektriğin öngörülemez, acımasız bir ceza olduğunu ve olağandışı cezalandırma yasağını ihlal ettiğini bildirerek temyiz müracaatlarında bulundular lakin eyalet avukatları kâfi voltaj verildiği vakit mevtin süratli ve acısız olacağını söyleyerek yapılan itirazlara karşı çıktılar. Ayrıyeten bu yalnızca bir idam cezası değildi.  O devirde alternatif akım (AA) elektriğinin ne kadar tehlikeli olabileceğini göstermek için Thomas Edison tarafından gizlice finanse edilerek geliştirilen elektrikli sandalyenin bir manada deneyiydi de. Zira o devirde Edison’un yanında çalışan Nikola Tesla, Edison’un icadı olan Gerçek Akım (DA) görüşüne alternatif olarak Alternatif Akım (AA) elektriğini icat etmişti. Tesla, çağdaş dünyanın gereksinimi olan tüm elektriği AA ile karşılayabileceğini hatta uzak uzaklıklardaki ampulleri bile aydınlatabileceğini söylüyordu. Edison ise Tesla’nın buluşunu “muhteşem lakin hiçbir formda uygulanamaz” diyerek reddediyordu. Epey rekabetçi olan Edison DA geleceğini bahta bırakmak istemiyordu. Bu yüzden de AA aleyhine büyük kampanyalar başlatmış hatta sahipsiz kedi ve köpeklere AA vererek kendi teorisinin doğruluğunu ispatlamaya çalışmıştır. Elektrikli sandalye fikri de tam olarak Akımların Savaşı olduğu periyotta ortaya çıkmış ve Edison’nun AA sisteminin ne kadar tehlikeli olduğunu herkese göstermek için büyük bir baht oluşturmuştu. Bu yüzden de Edison, elektrikli sandalyeyi bir deney aracı olarak kullanmaktan çekinmedi.

Aslında mevzunun geçtiği devirler için Edison’nun da belirttiği üzere AA tehlikeliydi. Zira DA aktaran bir tele dokunan kişinin başına gelebilecek en berbat şey güçlü bir şok yaşamak olurken AA’ya dokunan kişi kısa bir mühlet içinde hayatını kaybedebilirdi. Lakin AA, geleceğin muhtaçlık duyduğu, geliştirilebilecek epey değerli bir fikirdi. Aslında Tesla, AA’yı icat ettiğinde Edison’nun yanında çalışıyordu ve bu yüzden Edison AA’nın patentini alarak bunun gelişimine katkı sağlayabilirdi. Lakin bunu yapmak yerine bu yeni fikri önemli bir biçimde karalamaya başladı. Zira Edison Burada-İcat-Edilmedi önkabulünü yaşıyordu. Öbür bir deyişle kendi fikirlerine yüksek seviyede bağlılık sergiliyor ve öteki hiçbir kanıyı uygulanabilir, mantıklı ve geliştirilebilir bulmuyordu.

IKEA Tesiri ve Burada İcat Edilmedi önkabulünün ortak noktası ise insanların kendileriyle duydukları gurudur. Beşerler yarattıkları ve sahip olduklarıyla gurur duymak ister. Hatta bu his insanoğlunun derinlerine kadar işlemiştir. Jane Austen “Gurur ve Önyargı” isimli kitabında şunu söylemiştir: “Gurur ve gösteriş farklı şeyler, lakin sık sık tıpkı manada kullanılıyorlar. Gurur daha çok kendimizle ilgili görüşümüze bağlıdır, gösteriş ise bizim hakkımızda diğerlerine ne düşündürmek istediğimizle”. Bu kitap her ne kadar 1796-1797 yılları ortasında yazılmış olsa bile günümüzde yapılan çalışmalar bu savın bir delili niteliğindedir. Zira yapılan çalışmalara nazaran iki türlü gurur vardır. Bunlardan birine otantik gurur bir başkasına ise kibirli gurur ismi verilir. Otantik gurur “gerçek gurur” olarak tanımlanır ve American Psychological Association (APA)’a nazaran; bir gayeye ulaşıldığında ve kişinin başarısı öbürleri tarafından tanındığında ve onaylandığında ortaya çıkan şuurlu bir histir. Bu gurur duygusu arkadaş canlısı, sorumlu, geniş fikirli, anlayışlı ve ileriye dönüktür. Ayrıyeten bu şekil bir gurur insanların gayelere ve avantajlara ulaşabilmesi için ilham vericidir, bu gurur sayesinde beşerler zorlukların üstesinden gelebileceğine inanır. Kibirli gurur ise; görkemli ve kendini yücelten olarak tanımlanmaktadır ve gerçek gururun bilakis arkadaş canlısı olmaktan uzak, düşmanlık ve toplumsal eşitsizliği barındıran, diğerlerini küçümseyen, kendini başka insanlardan üstün gören saldırgan bir davranıştır. Kibirli gurur yaşayan bireyler başarıyı kendi içerisinde içselleştiremez. Bu yüzden de bekledikleri taktir ve övgüyü alamadıklarını düşünerek daima kendini kanıtlamaya çalışırlar. Bu süreklilik ilerleyen vakitlerde şahısları ağır bir hayal kırıklığına ve depresyona sürükleyerek narsistik incinme-kırılma- ismi verilen bir probleme sebep olabilir.

Karışıklığın Karmaşası kitabında şöyle bir cümle vardır: “Anlattığına nazaran borsadaki beşerler büsbütün budala, huzursuz, meczup, gurur ve kibirle dolu beşerler. Sebebini bilmeden satış, nedensiz yere alış yapıyorlar. Doğruyu kendileri buluyor ama yanıldıkları vakit kendi yanılgıları olmuyor…”  

Hatta bu noktada yatırımcı kendi süreç yaptığı yatırımın alternatife nazaran nasıl daha uygun olduğunu, alternatif yatırımın nasıl yetersiz kaldığını açıklamaya ve ispatlamaya odaklanır. Yatırımcılarda başlarda oluşan yararlarla ortaya çıkan gerçek gurur yerini kibirli bir gurura bırakmaya başlar. Bundan ötürü da yatırımcı yapmış olduğu yatırımın ya da vermiş olduğu tavsiyenin kusurlu olmasına tahammül edemez zati bu kararın yanlışlı olduğunu da kabul etmez. Bu noktada yapılan yatırımdan ötürü ne kadar ziyan ettiği değerli değildir. Sony’nin piyasa serüveni de bu duruma verilebilecek öteki değerli bir örnek olabilir. Geçmiş vakitlerde son derece başarılı icatlara imza atmış olan Sony, devamlı gelen başarılardan sonra kendi fikirlerine körü körüne bağlanmaya başlanmıştır. Hatta The New Yorker’dan James Surowiecki bu durum için “Bir şey Sony’de icat edilmemişse, onunla ilgili bir şeyler yapmak istemezlerdi” diye yazmıştır. Sony’in CEO’su bile Sony mühendislerinin burada icat edilmedi önkabulünün pençesine düştüğünü kabul etmiştir. Kendilerine rakip olan firmalar devamlı yeni eserler üreterek pazar hisselerine sahip olurken bile Sony devamlı olarak yeni üretilen fikirlerin kendi fikirleri kadar başarılı olmadığına inanmaya ve buna savunmaya devam etmiş bu yüzden de birçok fırsatı kaçırmıştı.

Gerçek gurur kişinin davranışı için ne kadar yararlıysa burada icat edilmedi önkabulü de yeni gelişmeler için bir o kadar yararlı olabilir. Lakin kibirli gurur ne kadar zararlıysa burada icat edilmedi önkabulü de fırsatları kaçırmak ve kendini geliştirebilmek için bir o kadar ziyanlıdır. Akımlar Savaşı periyodunda Edison kendi niyetini savunmak için karalama kampanyaları yapıp, bu uğurda gereğinden fazla para harcamış olsa bile Niagara Şelalesi’nin gücünden yararlanmak için kurulan santraldeki jeneratörlerin üzerinde Tesla’nın ismi yer almaktadır. Günümüzde kullandığımız birçok aygıtta, pille çalışan aygıtlar hariç, alternatif akım elektriği kullanılmaktadır. Oscar Wilde’nin dediği üzere “İnsanoğlu kendisini çok ciddiye alıyor. Bana nazaran dünyanın işlediği birinci günah buydu.” Tahminen de Edison’un kaçamadığı bu birinci günahtan kendimizi kurtarmak gerek…

“Bırakın doğruları gelecek söylesin ve herkesi yapıtlarına ve başarılarına nazaran değerlendirsin. Bugün onların olsun, lakin uğrunda çok uğraştığım gelecek, benimdir.” Nikola Tesla

Cemre,

Kaynaklar:

Ariely, D. “Akıldışının Mantığı”

Aydın, İ. “Akımların Savaşı”, 2009

Death Penalty Information Center: “125 Years Ago, First Execution Using Electric Chair Was Botched”

History.com Editors, “First Execution by Electric Chair”

Things To Remember While Reading Excerpts From “far Worse Than Hanging”: Excerpt From “far Worse Than Hanging”

Cemre Yoldaş yazı dizisi:  Benimle Davranışsal İktisat Öğrenmek İster misin?

İş Yatırım, model portföyünü güncelledi…

Petrol fiyatlarındaki yükseliş, Wall Street’e 70’lerdeki stagflasyon dehşetlerini geri getiriyor