PORTFÖYLERİN AŞİLVARİ VEFATI: Kâr Başarısına Bitmeyen Açlık

“Tanrılar Rabbi Zeus ve kardeşi Deniz Rabbi Poseidon, Deniz Tanrıçası Thetis ‘ten hoşlanıyorlardı. Hatta Zeus Thetis’le evlenmeyi bile düşündü. Lakin öngörü İlahı Prometheus Zeus’u, Thetis’tan bir oğlu olursa bu çocuğun kendisinden bile güçlü olacağı konusunda uyardı. Zeus ve Poseidon bu kadar büyük bir gücün ortaya çıkmasından korktular ve Thetis’in ölümlü Peleaus ile evlenmesi için plan yaptılar. Thetis’in Peleaus ile evliliğinden Akhilleus isminde bir erkek çocuğu olmuştu lakin o da babası üzere ölümlüydü. Thetis bu durumu bir türlü kabullenemiyordu ve çocuğunu ölümsüz yapamasa da yenilmez biri haline getirmek istiyordu. Bunun için çocuğunu Hades’in meskeni olan ölüler diyarındaki Styks ırmağında yıkamaya karar verdi. Irmağın ölümlüler için tehlikeli olmasından ötürü Thetis çocuğunu büsbütün ırmağa bırakmak yerine Akhilleus’u sağ ayak topuğundan tutarak ırmakta yıkadı. Çocuğu hala ölümsüz değildi fakat bedeni bir zırh üzere korunmaya başladığından ötürü, tek bir hassas noktası dışında o artık yenilmez Aşil’di.

Tanrıça Thetis için oğlunun yenilmez olması kâfi değildi. Yeterli bir savaş eğitimi alması ve savaş sanatlarını öğrenmesi gerekiyordu. Bu yüzden de yarı at- yarı insan olan Kheiron tarafından eğitildi. Aşil ’in ismi yenilmez savaşçı olarak günden güne büyürken Truva Savaş’ı da günden güne yaklaşıyordu. Tanrıça Thetis olacakların farkındaydı. Şayet bu savaşa katılırsa Aşil’in ömrü kısa savaşa katılmazsa ömrü uzun ve hoş olacaktı. Aşil’in kısa bir ömre sahip olmasını istemediği için oğlunu bayan kılığına sokarak Kral Lykomedes’in sarayında sakladı. Lakin Yunan Hükümdarı Agamemnon ve İthaka Hükümdarı Odysseus bu savaşın Aşil olmadan kazanılamayacağının farkındalardı bu yüzden Aşil’in savaşa katılması gerekiyordu. Odysseus, Aşil’i saklandığı saraydan çıkmasına neden olacak bir plan yaparak Aşil’i iki seçenek ortasında bıraktı. Aşil ya Truva Savaşına katılarak ölecek fakat ismi her vakit anılan bir kahraman olacak ya da savaşa katılmayarak uzun, sıradan, kimsenin ismini bilmediği bir hayat yaşayacaktı. Aşil savaşmak istiyordu bu yüzden de askerleriyle birlikte savaşa katılacağına kelam verdi.

Savaş, yenilmez ve kutsal savaşçı Aşil sayesinde beklendiği üzere gidiyordu. Truvalılar çok fazla güç kaybediyordu ta ki Yunan Hükümdarı Agamemnon savaş ganimetinde Aşil’in hissesine düşen Briseis ismindeki hoş bayanı kendisine alana kadar. Onuruna bir hakaret olan bu davranışa çok sonlanan Aşil, Agamemnon’a “Seni utanmaz, kurnaz adam! Ben buraya Troyalılar beni incittiği için gelmedim. Benim ne domuzuma, atıma ne de tarlalarıma ziyan verdiler. Senin için, utanmaz, köpek hızlı ve senin kardeşin Menelaos’un öcünü Troyalılardan almak için buraya geldim. Lakin artık, benim kazandığımı ve Yunanların bana verdiği onur ödülümü alma tehdidinde bulunuyorsun. Artık yurduma dönüyorum. Burada onuru kırılmış olarak sana daha büyük zenginlikler kazandırmak için kalamam” diyerek savaştan ayrıldı. Agamemnon kendine ve savaşçılarına o kadar çok güveniyordu ki Aşil’in var olması ya da olmaması onun için değerli değildi. Lakin durum Agamemnon’nun beklediği üzere olmadı ve savaşın gidişatı tam bilakis döndü. Truvalılar birçok Yunan askerini öldürerek süratle Yunan gemilerinin olduğu noktaya ilerliyordu. Aşil’in en yakın arkadaşı Patroklas bu duruma daha fazla dayanamayarak gözü yaşlı bir formda Aşil’in yanına gitti. Aşil, savaşma konusunda verdiği karardan geri dönmüyordu lakin arkadaşının haline üzüldüğü için Patroklas’ın kendi zırhını giymesine müsaade verdi. Patroklas bu zırhla savaş meydanına indiğinde Truvalılar Aşil’in geldiğini düşünerek geri çekilmeye başladı lakin Patroklas durması gerektiği yeri bilmedi ve Truva’nın büyük savaşçısı ve Prensi Hektor tarafından öldürüldü.

Bu vefat, Aşil’in intikam hissini ortaya çıkardı ve Truvalılara karşı içindeki bütün acıma hissini alıp götürdü. Kehanette kendi vefatının Hektor ’un vefatının akabinde geleceğini bildiği halde zırhını kuşanarak Hektor’u ve karşısına çıkacak olan tüm Truvalıları öldürmek için savaş meydanına geri döndü. İntikam duygusu o kadar ağırdı ki Hektor’u öldürmek bile bu hissin hafiflemesine yetmedi. Yenilmez Aşil, sağ ayak topuğuna gelen tek bir okla yazgısını kehanetinin ötesine geçiremedi.”

Aşil… Yarı İlah ve yenilmez Aşil, tıpkı vakitte Homerik[1] kahraman. Homerik kahramanlar aristokrat sınıfındandır, yaşadıkları ortamda en uygunu olabilmek için çalışıp en yüksek onuru kazanmak isterler ve harikaya ulaşmak için savaşma fikri, ömürlerinin vazgeçilmez bir modülüdür. Zira onlar için risk almadan gerçek bir meydan okuma gerçekleşmez, son risk ise ölümdür. Kahramanı kahraman yapan yalnızca ne kadar yeterli dövüştüğü değil tıpkı vakitte düşmanının ne kadar düzgün dövüştüğü ne kadar âlâ bir kahraman olduğu, mevti ne kadar düzgün bir biçimde karşıladığı değerlidir. Tüm bunlar o kahramanın ne kadar uygun anılacağını belirler. Bu öykünün iki kıymetli Homerik kahramanı vardır. Bunlardan biri Hektor bir oburu ise Aşil’dir. Hektor da savaşa katılmadan evvel Aşil üzere hayat ve mevt ortasında bir tercih yapmıştı ve bunun sonucunda Truva’yı korumak için dövüşerek en büyük düşmanı Aşil ‘in kollarında ölmüştü. Bu, Hektor’un daha büyük bir adam olduğunu Aşil’in ise daha uygun bir savaşçı olduğunu göstermekteydi.

Ancak, bu kadar harikalık içinde bile Aşil’in kusurları vardı. Bunlardan bir tanesi öfkesiydi. Agamemnon, halkın önünde Aşil’in onur mükafatını vermeyerek bir manada Aşil’in onuruna ve ününe hakaret etmiş, onu askerlerinin önünde küçük düşürmüştü. Bu davranış Aşil’in öfkelenmesine ve en kıymet verdiği dostunun vefatına kadar savaştan çekilmesine sebep olmuştu.

Eski Yunanlar iki unsura kıymet verirlerdi. Birincisi “kendini bil” ikincisi ise “aşırılıktan kaçın” prensibiydi. Fakat Aşil için bu durum farklıydı. O, insani sonlarını unutup, kendini gerçekte olduğundan daha büyük düşünüyordu. Eski Yunanlar bu şekil çok gurur ve kibirli davranışa “hubris” ismini vermişlerdi. Hubris davranış içinde olan beşerler, Tanrı’ya atfedilen sınırsız güce sahip olduğunu düşünmeye başlarlar ve bu kanılar insanı kör ve telâşlı davranışlara iter. Telâşlı davranışlar ise sonunda yanılgılı kararlar ortaya çıkartarak insanları intikam almaya yönlendirir. Savaştan çekildikten sonra arkadaşı ölene kadar geri savaşa dönmeyen Aşil duyduğu acıyla birlikte bitmek bilmeyen bir intikam hırsının içine girmişti ki bu da Aşil ‘in öbür kusuruydu.

Aşil’ in bir öbür kusuru ise yıkanırken ırmağa değmemiş olan ayak topuğuydu. Aşil, yarı İlah olmasına karşın insan tabiatındaki düzgün ve berbatın simgesiydi. Aldığı kararlara ve kendisinin gücüne o kadar çok güveniyordu ki ölümsüz değil yenilmez olduğunu ve “ufak” probleminin kendisini mevte götürebileceğini göz gerisi ediyordu. Bu yüzden insanların ufak fakat önemli zaaflarını tanımlamak için kullanılan tabire “Aşil topuğu” ismini vermişlerdir. Bu terim her insanın küçük ancak kıymetli bir kusura sahip olduğunu ve bu kusurların beşere önemli ziyanlar verebileceğini hatırlatır.

Mükemmel görünmeye çalışan insanları inceleyen bilim insanı Petruska Clarkson tarafından 1994 yılında bir kitap yayınlanmıştır ve bu kitap literatüre yeni bir kavram kazandırmıştır: Aşil Sendromu.

İş yerinde, toplumsal ömürde, konut ortamında yaşanan baskılardan ötürü insanlarda Aşil sendromu ortaya çıkabileceği üzere yapmış oldukları riskli yatırımlar sonucunda da ortaya çıkabilir. Zira beşerler bir yatırım yaptığında bunun sonucunda kâr elde etmeyi bekler. Kâr elde etmeleri ise yatırım süreçlerinin başarılı olabilmesiyle mümkündür ve başarılı olma isteği tüm yatırım sürecinde devam eden ayrıyeten her yeni yatırım sürecinde de tekrarlanan bir istektir. Fakat yatırımcılar, yatırım süreçlerinde istedikleri karları elde edemedikleri vakit üzerlerinde hissettikleri baskı daha da artacaktır. Bilhassa etrafındaki başka yatırımcıların yararlı olduklarında duyduklarında baskının şiddeti yükselecektir. Yapılan süreçler sonucunda ortaya çıkan başarısızlıklar birinci vakitlerde değerli gözükmese bile uzun bir vakit sonra yapılan her yeni süreçte yatırımcının saklı bir başaramama korkusu yaşamasına neden olacaktır. Bu noktadan sonra yatırımcı süreçlerinde yarar sağlasa bile bu yararı muvaffakiyet olarak görmeyecek ve beğenmeyecektir. Yatırımcıların başarısızlık korkusu onları daha çok haber okumaya, grafikleri daha çok indikatör ve tekniklerle incelemeye, yatırım araçlarını izlemek için daha çok ekran karşısında vakit geçirmeye, insanların yatırımlar hakkında ne konuştuğunu öğrenmek için daha çok toplumsal medyada dolaşmaya itecektir. Tüm bunları yapmaya başlayan yatırımcı başarılı olabilmek için -kazanç sağlıyor olsa bile- gereğinden çok daha fazla efor sarf ederek kendini ağır ve devamlı bir telaş, bitkinlik ve hayal kırıklığı haline sokacaktır. Bu ruh haliyle verdiği kararlar kendisini kusurlu süreçler yapmaya sürükleyecek ancak yatırımcı yanlışının ne olduğunu bile fark edemeyecektir. Zira yanılgı kendisi dışında her şeydedir. Kısaca; yaşadığı hayatı kolaylaştırmak ve daha âlâ bir noktaya taşımak için yapmış olduğu yatırımlar hayatını zindana çevirecektir.

Günümüzde yatırımcılar memnunluklarını başarılı olma isteğine bağlamış durumdalar ve bu istek mecburî bir hale gelmiş durumdadır. Fakat bundan daha kıymetli bir şey vardır; o da yatırımcının yapmış olduğu süreçlerdeki tatmin duygusudur. Şair Cesare Pavase şöyle demiştir: Bütün insanlarda içlerini kemiren bir hastalık, omuzlarında gündelik bir yük, müddeti belirli bir rahatsızlık vardır: tatminsizlikleri. Aşil Sendromu yaşayan yatırımcılarda da gerçek bir doyum ve tatmin kelam konusu değildir.

Peki, tatmin hissetmek neden bu kadar zordur? Zira yatırımcıların kazandıkları çıkarlar hiçbir vakit kâfi değildir, endişeleri ve başarılı olma istekleri ne kadar yüksekse o kadar çok başarılı olma istekleri vardır. Bununla birlikte tatminsiz hissetmenin 4 bileşeni vardır. Birincisi can problemidir. 2014 yılında yapılan bir araştırmada iştirakçilerin boş (ölçüm aygıtları ve oturacak yer hariç) bir odada on beş dakika boyunca düşünmeleri istenmiştir. Neredeyse boş bir odada yapacak bir şey bulamayan yatırımcılar kendi fikirleriyle kaldıkları için sıkılmaya ve memnuniyetsiz hissetmeye başlamıştır. Araştırmanın sonucu insanların kendi kanılarıyla baş başa kaldığında mutsuz ve memnuniyetsiz olmaya başladıklarını göstermiştir. Makûs anıların yeterli anılara nazaran daha çabuk hatırlanması ya da makus olaylara daha çok odaklanma durumu insanları başarısızlık fikrine daha kolay itmektedir. Yapılan araştırmalara nazaran beşerler yedi aylıkken olumsuzluk önyargısı belirtileri göstermeye başlamaktadır. Öteki bir tabirle bu önyargı evrimsel sürecin bir sonucu olarak bizlere doğuştan gelmektedir. Üçüncü faktör ruminasyon (rumination). Rumination, Latince geviş getiren hayvanlarda sindirilen besinlerin bakteri fermantasyonuna maruz kaldığı midenin birinci kısmı manasına gelen Rumen sözünden gelmektedir. Batı lisanlarında ise 16. yy’dan itibaren tekrarlayıcı kanıların zihinde devamlı dönüp durması manasında kullanılmaktadır. Kısa ve kabaca ruminasyon zihinsel geviş getirme demektir. Kimi vakitler beşerler yaptıkları yanılgıları ya da yaşadıkları berbat tecrübeleri bir türlü aklından atamazlar ve bunlar tüm gün hatta tüm hafta onların akıllarında dönüp durmaktadır. Bu durum insanların üzerinde düşündükleri sorunun tahliline ait rastgele bir imkân sağlamaz. Daniel Goleman’nın dediği üzere “Tasalanan bireyler, mümkün problemlere tahlil üretmek yerine genelde tehlike üzerine düşünür ve kendilerini bununla kontaklı hafif bir kaygıya gömerek, tıpkı fikrin etrafında dururlar.” Son faktör ise insanların içinde bulundukları durumlara çok kolay bir formda ahenk sağlayarak eski memnunluk düzeylerine kısa müddet içerisinde geri dönme durumu olan hedonik adaptasyondur.

Görüldüğü üzere tatminsiz ve başarısız hissetmek için gerekli olan dört faktör çok kısa bir mühlet içinde bir ortaya gelebiliyor. Bunu aşabilmek için öncelikle yatırım süreçlerinde yanlışların olabileceğini ve bu yanlışların hislerimizden geldiğini kabul etmeniz gerekir. Şayet yaptığınız süreçlerde kusurlar olduğunu düşünüyorsanız bunun sizden de kaynaklanabileceğini unutmamalısınız. Riskli piyasalarda süreç yapmaya başladığınızda zararlarınızdan ötürü hakkınız olanı alamamış ve onurunuz kırılmış hissedebilirsiniz. Bu durum sizi öfkelendirebilir ve bu öfkeyle büyük kayıplara neden olabilecek davranışlar yaşayabilirsiniz. Hubris davranışlar içinde olduğunuz noktada şunu düşünün: sizler yaptığınız süreçlerin kahramanı olan Aşil olabilirsiniz fakat unutmayın ki her Aşil ‘in bir topuğu vardır.

Cemre,

Kaynakça

Güzel, B. (2017). ANTİK YUNAN MİTOLOJİSİNDE THESEUS. Yüksek Lisans Tezi. Aydın.

Rosenberg, D. (2003). Dünya Mitolojisi. İmge Yayınevi.

Yazarım, B. G. (2016, Ekim 6). Akhilleus (Achilles). Okur Müellifim: https://okuryazarim.com/akhilleus/ adresinden alındı

Sherman, J. E. (2013, Ocak 6). Post-Traumatic Ass Disorder Diagnosing Humanity’s Achilles Heel. psychology today: https://www.psychologytoday.com/intl/blog/ambigamy/201301/post-traumatic-ass-disorder adresinden alındı

Krueger, J. I. (2020, Aralık 29). Wounded Pride The ego is vulnerable where it hurts the most. Psychology Today: https://www.psychologytoday.com/intl/blog/one-among-many/202012/wounded-pride adresinden alındı

Burhanoğlu, S. (2016, Haziran 26). Ruminasyon (Rumination) Kavramı Nedir? Sabri Burhanoğlu: https://www.sabriburhanoglu.com/ruminasyon-rumination-kavrami-nedir adresinden alındı

Gürel, Y. D., & Muter, A. G. (2007). Psikomitolojik Tabirler: Psikoloji Literatüründe Mitolojinin Kullanılması. Sosyal Bilimler Dergisi, 537-569.

Çıvgın, H., & Gündağ, M. (2020). Aşil Sendromu (Gizli Başarısızlık Korkusu) ve İş Tatmini Üzerine Kavramsal Bir İnceleme. Journal of Tourism and Gastronomy Studies, 179-190.

Eyal, N. (2022, Haziran 16). Why It’s So Hard to Ever Feel Satisfied. Psychology Today: https://www.psychologytoday.com/intl/blog/automatic-you/202207/why-its-so-hard-ever-feel-satisfied adresinden alındı

[1] Homeros’un İlyada yapıtında bahsettiği kahramanlara Homerik kahramanlar denmektedir.